Шарафзода Баҳром Абдуалим,

Фишурда. Дар сиёсати давлатии соҳаи маориф дар Ҷумҳуриии Тоҷикистон, хусусан дар даврони истиқлолияти давлатӣ нақши Президенти Ҷумҳуриии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон шоиста ва арзишманд мебошад. Дар робита ба ин, ин мақола фарогири ҷанбаъҳои сиёсати рушди илму маориф, аз нигоҳи таҳия ва қабули санадҳои меъёрию ҳуқуқии соҳаи маориф, ки дар замони солҳои соҳибистиқлолӣ роҳандозӣ шудаанд ва то чи андоза ба рушди ҷомеа ва давлат таъсир мегузоранд, дар бар мегирад.  

Калидвожаҳо: сиёсати давлатии маориф, санадҳои меъёрию ҳуқуқии соҳаи илму маориф, истиқлолияти давлатӣ, нақши Эмомалӣ Раҳмон, рушд, иқдом ва аҳамияти онҳо.

Мусаллам аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон баъди ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ ба марҳилаи нави давлатдории миллӣ ва мустаҳкам кардани рукнҳои аосии давлатдорӣ, муқаддасоти миллию давлатӣ, инкишоф додани соҳаҳои иҷтимоию иқтисодӣ, рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ ва хусусан беҳтар гардонидани низоми маорифи миллӣ ворид гардид. Дар солҳои аввали соҳибистиқлолӣ, ҷомеаи мо ба мушкилоти иҷтимоию иқтисодӣ ва вазъи мураккаби сиёсӣ рӯ ба рӯ гардид, ки омили асосии он ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ ба ҳисоб рафта, ин албатта ба рушди ҳамаҷонибаи иҷтисодию иҷтимоӣ ва рушди соҳаи илму мориф низ таъсири манфии худро гузошт.

Баъди аз баргузор гардидани Иҷлосияи XVI-уми Шӯрои Олӣ, моҳи ноябри соли 1992, инчунин баррасии як зумра масъалаҳои ҳаётан муҳими давлатдории миллӣ дар Иҷлосияи мазкур, махсусан интихоби муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун раиси Шӯрои Олӣ, метавон гуфт, ки ин руйдод марҳилаи нави таърихӣ дар рушди давлатдории навин ва соҳаҳои иҷтимоию иқтисодӣ, махсусан соҳаи маориф маҳсуб меёбад.

Роҳбари давлат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз солҳои авввали роҳбарияшон сиёсати маорифро дар меҳвари сиёсати давлатӣ қарор доданд. Акнун соҳаи маориф, ки самти муҳими пешбарандаи ҷомеа дониста мешуд, рӯ ба рушд ниҳода, дар низоми таҳсилот низ тағйирот ба амал оварда шуд, аз ҷумла дар асоси қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 17 сентябри соли 1993, №480 “Дар бораи ба зинаи якуми мактабҳои олӣ дохил намудани мактабҳои миёнаи махсус” фаъолияти бештари техникумҳо, коллеҷҳо ва омӯзишгоҳҳои касбӣ низ беҳтар гардонида шуд. Дар он солҳо барои рушд додани таҳсиллот дар муассисаҳои гуногуни таълимӣ, хусусан мустаҳкам кардани низоми маорифи миллии кишварро ба инобат гирифта, Ҳукумати мамлакат санади меъёрию ҳуқуқии соҳавӣ, яъне аз 27 декабри соли 1993 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи маориф” қабул карда шуд, ки ин яке аз таҳавуллоти бузург дар таърихӣ ташаккули низоми маориф дар даврони соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон арзёбӣ гардидааст.

Қонуни мазкур асосҳои ҳуқуқӣ, ташкилӣ, иҷтимоию иқтисодии инкишофи маорифро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян намуда, сохтори системаи маориф, принсипҳои танзим, идоракунӣ, ваколату самтҳои фаъолияти мақомоти онро муқаррар менамояд ва барои дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба соҳаи маориф заминаи ҳуқуқӣ мебошад.Мувофиқи қисми якуми моддаи 1 қонуни мазкур маориф ҳамчун раванди бомароми таълиму тарбия ба манфиати шахс, ҷамъият ва давлат, ки дар он соҳиби меъёри муайяни таҳсилот гардидани шаҳрвандро давлат муқаррар карда, дар моддаи 3 ҳамин қонун оид ба сиёсати давлати дар соҳаи маориф чунин арзёбӣ гардидааст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон маорифро яке аз соҳаҳои бартариятнок эълон менамояд [9]. Аз ин лиҳоз, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи маориф” самтҳои гуногуни соҳаи маорифро ба танзим дароварда, ҷойгоҳи маорифро дар сиёсати давлатӣ махсус муқаррар карда, минбаъд низ муносибатҳои марбут ба самти моарифро ба низом медарорад.

Дар ҳаёти сиёсӣ ва идоракунии кишвар тағйироти дигари таърихӣ, ин 6 ноябри соли 1994 қабули Конститутсияи давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон бо тариқи райъпурсии умумихалқӣ, албатта бо иродаи хали Тоҷикистон қабул карда шуд, ки ин санади олии ҳуқуқӣ низ ба мустаҳкам шудани низоми маориф дар сиёсати давлати ҳуқуқбунёду демократӣ заминаи устуввор гузошт. Барои мисол, дар моддаи 41 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дарҷ гардидааст, ки ҳар шахс ҳуқуқи таҳсил дорад. Таълими умумии асосӣ ҳатмист. Давлат таълими умумии асосии ҳатмии ройгонро дар муассисаҳои таълимии давлатӣ кафолат медиҳад. Шахс дар доираи муқаррарнамудаи қонун дар муассисаҳои таълимии давлатӣ метавонад ба таври ройгон таълими миёнаи умумӣ, ибтидоии касбӣ, миёнаи касбӣ ва олии касбӣ гирад. Шаклҳои дигари таълимро қонун муайян мекунад [10]. Яъне дар сатҳи Конститутсия муқаррар гардидани меъёрҳои низоми таҳсил, дар муассисаҳои таълимии кишвар барои шаҳрвандон, инчунин дар ин санади олии ҳуқуқӣ дар баробари ҳуқуқҳои таҳсил ба шаҳрвандон, ҳамазмон ба фаъолияти эҷодӣ ва илмию омӯзгорӣ барои хизматчиёни давлатӣ низ, дар баробари фаъолияти корияшон имконият дода шудааст, ки ин албатта бори дигар аз мубраму муҳим будани нақши илму маориф дар сиёсати давлатории миллиямон ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Дар сиёсати давлатӣ ва ҳаёти ҷамъиятии мардуми тоҷик, паз аз қабули созишномаи умумии сулҳ ва ризоияти миллӣ, ки санаи 27 июни соли 1997 қабул гардидааст, дигаргуниии куллиро ба вуҷуд овада, ба рушди минбаъдаи давлат заминаҳои мусоид гузошт. Ин дастоварди ҳукумати мамлакат, ҳамчун руйдоди муҳими таърихӣ дар даврони соҳибистиқлолии кишвар ба ҳисоб меравад, ки бо талошу фаъолияти созандаи роҳбари давлат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба даст омад ва ин руйдоди муҳим ба ҳаёти ҷомеа, фаъолияти соҳаҳои иҷтимоию иқтисодӣ, инчунин соҳаҳои фарҳангу маориф ва илм заминаҳои рушдро боз ҳам васеъ кард.

Дар соли 1998 бо мақсади рушди илму маориф тадбирҳои судманд андешида шуданд. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо мақсади таҳкими илму маориф қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи илм ва сиёсати давлатӣ оид ба илму техника”-ро қабул кард. Дар ин давра, инчунин ҷиҳати дастгирию ҳавасмандгардонидани олимон ҷавон, 20 марти соли 1998 бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон “Ҷоизаи ба номи Исмоили Сомонӣ дар соҳаи илму техника”  қабул шуд, ки барои корҳои илмӣ татқиқотӣ ба олимони ҷавон дода мешавад. Соли 2002 “Консепсия милии маълумоти Ҷумҳурии Тоҷикистон” қабул шуда, дар он роҳҳои татбиқи амалии ислоҳоти маориф, хусусан ба тариқи консептуалӣ дарҷ шудааст. Аз ҷумла дар ин ҳуҷҷат омадааст, ки Консепсия ҳуҷҷати муҳими давлатӣ буда, дурнамаои сиёсати давлатро дар соҳаи маълумот муайян мекунад ва тамоюли инкишофи ин системаи аҳамияти стратеги доштаро дар шароити муносибатҳои навӣ ҷамъиятӣ ба танзим медарорад. Ҷузъҳои таркибии мазмуну мундариҷаи ин ҳуҷҷат мақом, мақсад ва вазифаҳои маълумотро дар марҳалаи нави таърихӣ муқаррар менамояд. Метавон гуфт, ки мувофиқи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи комютеркунонии мактабҳои асосӣ ва миёнаи таҳсилоти умумии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2003-2007” базаи моддию техникии муассиаҳои таълимии ҷумҳурӣ боз ҳам беҳтар гардонида шуданд.

Мавриди зикр аст, ки бо дастгириҳои Президенти Ҷумҳуриии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар як марҳилаи кутоҳи таърихӣ дар мамлакат як чанд санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ барои такмили соҳаи илму маориф қабул шуданданд, ба монанди қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31октябри соли 2005, №395 “Дар бораи Барномаи давлатии рушди соҳаи томактабӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2005-2010”, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18 феврали соли 2006, №1698  “Дар бораи ҷоизаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи маориф” таъсис дода шуд, қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 августи соли 2008, №436 “Дар бораи Барномаи давлатии сохтмон, таъмиру азнавсозии мактабҳо барои солҳои 2008-2015”, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 августи соли 2008, №502 “Дар бораи стипендияи байналмилалии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дурахшандагон” таъсис дода шуда, инчунин дар асоси Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистоназ 1 октябри соли 2010 Стипендияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон барои донишҷӯёни муассисаҳои таълимӣ таъсис дода шуд. Илва бар ин, бо мақсади танзим кардани қабули шаҳрвандон барои таҳсил дар хориҷи кишвар Муассисаи давлатии “Маркази барномаҳои байналмилалӣ” таъсис дода шуд, ки инҳам яке аз дастовардҳои муҳми соҳа барои омода кардании мутахассисони ҷавон ҳисобида мешавад.

Бо ибтикори роҳбари давлат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади рушди минбаъдаи соҳаи маориф ва баланд бардоштани сатҳи тафаккури техникиву технологӣ дар ҷомеа мо соли 2010-ро “Соли маориф ва фарҳанги техникӣ эълон кардем”[5]. Мусаллам аст, ки эълон гадидани соли 2010, ҳамчун “Соли маориф ва фарҳанги техникӣ” ин албатта бо мақсади рушди маориф ва фароҳам овардани заминаи рушду такомули тафаккури техникиву технологӣ, ки заминаи он асосан дар муассисаҳои таълимӣ гузошта мешавад, дар бар мегирад.

Ҷиҳати муйянсозии самтҳои муҳими илму техника дар ин давра дар Ҷумҳурии Тоҷикистон корҳои назаррас амалӣ шуда, собиқаи муайнсозии самтҳои афзалиятноки рушди илм, техника ва технология низ ба вуҷуд омада, аллакай як чанд маротиба онҳо ба таври расми тасдиқ ва дар ҳолати татбиқшавӣ қарор доранд. Вобаста ба ин, қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 4 декабри соли 2014, №765 “Дар бораи номгӯйи самтҳои афзалиятноки рушди илм, техника ва технолгия дар Ҷумҳурии Тоҷикисттн барои солҳои 2015-2020” қабул гардид, ки ба рушди самтҳои афзалиятноки илм таъсири созгор гузоштааст.Бо мақсади боз ҳам баланд бардоштани мавқеи илму дониш ва рушду нумаи минбаъдаи маорифи миллӣ дар кишварамон бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз 10 феврали соли 2014, №138 Маркази миллии тестии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шуд. Ин марказ аз соли 2015 дар баробари муассисаҳои олӣ, инчунин муассисаҳои таҳсилоти миёна, яъне ба монанди коллеҷҳоро низ ба низоми имтиҳонҳои марказонидашудаи дохилшавӣ ворид намуд, ки дохилшавии донишҷӯён ба ин муассиаҳо тавассути низоми мазкур роҳандозӣ карда шуданд.

Маориф, ки омили муҳими сиёсати давлатӣ дониста шудааст, дурнамои рушди низоми маориф ва илм дар “Стратегияи милии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030” дарҷ шудааст. Барои расидан ба ҳадафҳои оянда, беҳтар кардани шароити иҷтимоии аҳолӣ, рушди низмои иқтисоди миллӣ ва ҳамбастагию алоқамандии илму маориф ба истеҳсолот яке аз принсипҳои рушди дарозмуҳлати низоми маорифи кишвар мувофиқи Стратегияи миллии рушд дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шумор меравад [6]. Стратегияи мазкур чунин афзалиятњо муайян гардиданд: таъмин намудани баробарї ва дастрасии маълумот, баланд бардоштани сифат дар тамоми сатњњои тањсилот, афзун намудани устувории молиявї ва самаранокии соњаи маориф, рушди марказњои миллии илмию тадќиќотї ва корњои таљрибавию лоињакашї ва тањкимдињї ва татбиќи самарабахши  нерўи илмии кишвар.

Афзалиятҳои сиёсати маориф ва рушди илмҳои педагогӣ дар “Стратегияи милии рушди маорифи Тоҷикистон барои давраи то соли 2030” муайян шуда, ин санади танзимкунандаи соҳавӣ барои рушди таҳқиқоти педагогӣ афзалиятҳои зиёдеро муқаррар кардааст. Ҳамзамон самтҳои муҳим барои рушди таҳқиқоти раванди педагогӣ дар “Консепсияи милли тарбия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон” дарҷ шуда, татбиқи самараноки онҳо ба рушди ҳамаҷониаи раванди педагогӣ ва маорифи миллӣ мусоидат менамояд. [3].

Дар робита ба ин, иқдоми дигаре, ки дар ин самт аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон амалӣ мегардад ин эълон намудани бистсолаи (2020-2040), “Солҳои рушди илмҳои дақиқ, табиатшиносӣ ва риёзӣ” мебошад, ки қабули ин ташаббуси давлатӣ дар соҳаи маориф, ҳамчун як “барномаи миёнамуҳлат” бо мақсади рушди тафаккури техники шаҳрвандон, ҳамгироии илму техника дар истеҳсолот, ихтироъкорию навоварӣ, омода кардании мутахассисони соҳаи техникаю технология ва дар маҷмуъ рушди иқтисодиёти миллӣ ва низоми маориф мебошад. Дар ин замина, бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз 26 сентябри соли 2020, №503 “Дар бораи самтҳои афзалиятноки таҳқиқоти илмӣ ва илмию техникӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021-2025” тасдиқ шудааст, ки мувофиқи он самтҳои афзалиятноки таҳқиқотҳои илмҳои техникӣ дар шароити имрӯзаи ҷомеа муайян карда шудаанд. Амалӣ намудани ин ҳадафҳо, барои рушди дурнамои илмҳои дақиқ ва техникаю технология дар мамлакат заминаи устувори худро мегузорад.

Метавон гуфт, ки имрӯзҳо дар соҳаи рушди таҳсилоти томактабӣ бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 22 июни соли 2019, №316 “Барномаи давлатии рушди таҳсилоти томактабӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2020-2025” қабул гардида, дар ин санади соҳавӣ низоми милли таҳсилоти томактабӣ дар ҷумҳурӣ муайян гардидааст, ки амалӣ гардидани он низ мувофиқи мақсад мебошад. Инчунин роҳандозии омӯзиши забони русию англисӣ, бобати рушди соҳаи маорифро ба инобат гирифта бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 августи соли 2019, №438 “Барномаи давлатии такмили таълим ва омӯзиши забонҳои русӣ ва англисӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030” қабул шудааст, ки ин барномаи давлатӣ зарурияти омӯзиш ва низоми методологии таълими забонҳои русӣ ва англисиро дар ҷумҳурӣ муайян кардааст. Тавре дар боло ишора шуд, мақоми маориф дар сиёсати давлатӣ тавассути санади олии ҳуқуқи низ муайян гардидааст. Тавре дар сархати сеюми моддаи 1 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст: Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад [1].

Хулоса. Соҳаи маориф ҳамчун самти муҳиму афзалиятноки ҷомеа дар сиёсат давлатӣ мавқеи шоисаро ишғол карда, ин масъала дар раванди давлатдории навини тоҷикон барои рушди ҷомеаи солим, таҳкими ахлоқ ва маърифат, тараққиёти соҳаҳои гуногуни иҷтимоӣ маҳсуб ёфта, метвон гуфт, ки дар таҳкими низоми рушди маорифи миллӣ бо амалӣ намудани санадҳои меъёрию ҳуқуқии соҳаи илму маориф ва ташабусҳои навин, саҳми Президенти Ҷумҳуриии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон басо муҳиму арзишманд мебошад. Дар ин радиф, нақши муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон вобаста ба дастгириҳо, инчунин қабули санадҳои ҳуқуқии танзимкунандаи соҳаи маориф ва ташаббусҳои созандаашон, дар ин самти афзалиятноки давлатӣ дар воқеъ шоистаи омӯзиш буда, рушди низоми маорифро, аз ҷиҳати қабули санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ, бо мақсади танзим кардан ва ба талаботи ҷомеаи байналмилалӣ ҷавобгу намудан дар ин давра метавон, аз соли 1992 то инҷониб ба шаш давраи рушд ҷудо кард. Таҳлилҳо нишон медиҳад, ки дар ин давра бештар аз 100 адад санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ барои рушди низоми маориф қабул шудаанд, ки санадҳои мазкур дар танзим ва ташаккули соҳаи маориф дар ҷомеаи иҷтимоӣ ва ҳуқуқбунёди Тоҷикистон нақши муҳим доранд. Дар маҷмуъ маориф дар сиёсати пешгирифтаи роҳбари давлат, ҷойгоҳи аввалидараҷа дошта, он омили муҳимтарини наҷоти миллат ва таҳкими давлати соҳибистиқлолӣ-Тоҷикистон шинохта шудааст

Адабиёт:

1. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон. Душанбе., “Нашриёти Ганҷ” 2016.-4с.
2. Паёми донишгоҳи омӯзгорӣ. Бахши илмҳои педагогӣ ва психологӣ. Нашрияи Донишгоҳи давлатии омӯзгории Тоҷикистон ба номи С. Айнӣ. №1(15) 2023. Душанбе., 2023-30с.
3. Паёми Академияи таҳсилоти Тоҷикистон. №4(49), 2023.132-143с.
4. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ», 28 декабри соли 2023. Душанбе., “Шарқи озод”. 2023.-41с.
5. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон. 04.2010. 12:00, шаҳри Душанбе:http://www.prezident.tj.
6. Стратегии милии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то солиДушанбе, 2016.-48с.
7. Тоҷикистон ва ҷаҳони имрӯз. Паёми Маркази татқиқоти стратегии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон. №1(81) 2023, Душанбе-2023. 210-221с.
8. Шарифзода А. Маорифпарвар. Бахшида ба 20-умин солгарди Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Душанбе., 2012. 336с.
9. https://mmk.tj.
10. https://mmk.tj.