Шарафзода Баҳром Абдуалим

 

Фишурда. Дар мақола вобаста ба мориф ҳамчун омили рушди ҷомеа ва давлат, нақш ва ҷойгоҳи низоми маориф дар инкишофи ҷомеаи иҷтимоӣ, равандҳои рушди маориф дар ҷомеа, маорф ва афзалиятҳои он дар сиёсати иҷтимоии давлат, бо назардошти таҳлилу муқоисаи маводӣ илмии соҳавӣ, таваҷҷуҳ зоҳир гардида, дар робита ба ин, андешаҳои муаллиф пешниҳод шудааст.  

 Калидвожаҳо: маориф, ҷомеа ва давлат, равандҳои рушд, омилҳо ва далелҳои инкишофи низоми маориф.

Агар ба раванди таърихии ташаккули ҷомеа, дар асоси маводи илмию таълимии таълифгардидаи олимони илмҳои фалсафаи иҷтимоӣ ва ҷомашиносӣ назар намоем, онҷо мушоҳида мегардад, ки андешаҳои гуногун оид ба ин мавзӯъ мавҷуд мебошанд. Бо вуҷуди ин, аксарияти олимон дар маркази таҳаввулоти рушди ҷомеа ва дигаргун шудани низоми он нақши инсонро дорои мавқеи авалиндараҷа нишон додаанд.

Албатта таърихи ташаккули ҷомеа нишон медиҳад, ки он марҳилаи тулонӣ дошта, давраҳои рушди худро дорад. Муносибати инсон ба табиат, баҳри қонеъ гардонидани талаботҳои иҷимоӣ, дар марҳилаҳои гуногуни давраҳои таърихӣ ба пайдо гардидани муносибатҳои нави иҷтимою ҷамъиятӣ сабаб гардидааст. Ҷамъияти инсонӣ дар марҳилаҳои хоси таърихии ташаккули ҷомеа ва давлат барои инкишофи равандҳои навӣ ҳаётӣ моддӣ ва маънавӣ низ мусоидат кардааст. Дар робита ба ин, илм собит кардааст, ки дар раванди ташаккули таърихии ҷомеаҳо, ки унсури асосии ҳастии он одамон маҳсуб меёбанд, онҳо ҳамеша баҳри маънавиёт, дониш ва маърифат талош кардаанд ва ин омил албатта ба муносибатҳои навӣ ҷамъиятӣ, яъне пайдоиши ҷамъиятҳои алоҳида, авлодҳо, синфҳо ва низоми идоракунии онҳо, ташкили давлатҳои аввалин, пайдоиши донишҳои заминавӣ ба мисоли хат ва алифбо, додани тарбияи педагогию фалсафӣ ба шогирдон, инчунин пайдоиши аввалин мактабҳо ва дигар донишҳову илмҳо, ҷиҳати рушди тамаддуни ҷомеаи инсонӣ заминаи устувор гузоштааст.

Дар ин замина илми фалсафа таърифҳои зиёдро вобаста ба мафҳуми ҷомеа пешниҳод менамояд. Масалан агар ин мафҳумро, ба маънои ҷузътар шарҳ диҳем, ҷомеаро яъне метавон ҳамчун як гурӯҳи муайяни одамони муттаҳидшуда, барои муошират ва якҷоя анҷом додани ягон фаъолият ё марҳилаи мушаххаси рушди таърихии як халқ ва ё кишвар дар марҳилаҳои хоси таърихӣ муайян кард. Ба маънои васеъ, ҷомеа аз табиат ҷудо вале бо ҳам зич алоқаманд буда, аз шахсони алоҳидаи дорои ирода ва шуур иборат мебошад ва роҳҳои ҳамкории байни одамон, инчунин шаклҳои иттиҳоди онҳоро дар бар мегирад [1]. Яъне тавре дар боло ишора шуд, омили муҳим барои рушди ҷомеа ва низоми пешрафти он мақоми шахсони дорои иродаи мустаҳкам, яъне дорои шуур ва тафаккури солим дар мади аввал арзёбӣ мегардад.

Дар ин масъала, ба андешаҳои дигар таваҷҷуҳ кардан мувофиқи мақсад мебошад. Мафҳуми ҷамъият ва шаклҳои истифода аз он мо меттавонем, дарки онро дар таълимоти фалсафию ҷомеашиносӣ таҳти маъноҳои зерин пайдо намоем. Дар маҷмуъ бо назардошти андешаҳои баёнгашта таърифӣ ҷомеаро дар шакли зерин ифода кардан мумкин аст.

Ҷамъият ин шакли фаъолияти таърихан ташаккулёфтаи якҷояи одамон барои истеҳсоли арзишҳои моддию маънавӣ буда, дар ҷараёни он, онҳо ба муносибатҳои гуногуни байниҳамдигарӣ дохил мешаванд. Ҷомеа дар зинаи муайяни таҳаввули табиат ташаккул ёфта, дар асоси он меҳнати дастаҷамъонаи одамон қарор дорад. Дар ҷараёни истеҳсоли арзишҳои моддию маънавӣ одамон ба муносибатҳои муайяни истеҳсолие, ворид мешаванд, ки бидуни онҳо ҷомеа наметавонад вуҷуд дошта бошад. Бинобар ҳамин ҳам ҷомеаро ҳамчун метавон маҷмуъи муносибатҳои моддию маънавии байни одамон, ки дар заминаи истеҳсолот ташаккул меёбад тавсиф кард [2]. Бале дар ин маврид, низ нақши муносибатҳои байниҳамдигарии одамон дар низоми рушди ҷомеа ба муносибатҳои нави истеҳсолию истеъмолӣ, ки дар маҷмуъ онҳоро арзишҳои моддию маънавии миёни инсонҳо ташкил медиҳад ва онҳоро албатта омилҳои хоси ҷомеаи маданию иҷтимоӣ дар бар мегиранд.

Вобаста ба мафҳуми давлат дар илм назарияҳои гуногуни олимон мавҷуд мебошанд. Аввалин кӯшиши тадқиқоти назариявии давлат дар Юнон сурат гирифтааст. Ба андешаи Арасту давлат равобити сиёсии одамон аст, яъне аз маҷмӯи одамони озод ва баробар иборат буда, асоси ин муттаҳидиро ҳокимият ташкил медиҳад. Ҳамзамон Арасту изҳор дошт, ки ҳолати табиат сарнавишти инсонро дар ҷомеа тавсиф мекунад ва давлат оқибати муқаррарии тағйирот дар ҷомеаи инсонӣ мебошад. Ба андеши ин донишманд, давлат дар натиҷаи таҳаввулоти тӯлонии ҷомеаи инсонӣ ба вуҷуд омадааст. Мафҳуми давлат ба назари Ситсерон ҷамоаи шаҳрвандиро фаро мегирад. Ин ҷамоаи шаҳрвандон аз маҷмӯи одамон ё халқ иборат аст. Давлат аз нигоҳи Фомаи Аквинӣ иттиҳоди сиёсии иборат аз заминдорон, аскарон, сиёсатмадорон, ҳунармандон ва дигар аъзоёни ҷомеа иборат мебошад.

Давлат аз ҷумлаи умдатарин масъалаи ҳаёти ҷомеаи сиёсӣ буда, дар тӯли таърихи бисёрасраи ҷомеа, маҳз он муайянкунандаи равандҳои сиёсии ҷомеа, омили инкишофи ҳаёти иҷтимоию иқтисодӣ ва фарҳангӣ будааст. Аксари муборизаҳои иҷтимоӣ низ маҳз барои ҳокимияти сиёсӣ ва дастгоҳи асоси низоми идоракунии давлатҳо ба амал омадаанд. Дар радифи ин меъёрҳои иҷтимоӣ қоидаҳои рафтори одамонро дар ҷомеаи инсонӣ муайян менамояд. Ҳаёти ҷомеа аз соҳаҳои мухталиф иборат аст, яъне меъёрҳои иҷтимоӣ ба монанди ҳуқуқӣ, сиёсӣ, динию ахлоқиро дар бар мегирад, ки то пайдоиши аввалин давлатҳо онҳо ягона буданд, ба намудҳо ҷудо намешуданд ва ҳоло бошад меъёрҳои нави низомӣ ҷомеа ба вуҷуд омадаанд.

Дар робита ба пайдоиши давлат метавон ба таълифоти зерин назар кард. Яъне пайдоиши давлат масъалаи марказии афкори сиёсии башар буда, атрофи он дар ҳар як марҳилаи таърихӣ ақидаву назарияҳои мухталиф пешбарӣ шудаанд. Чи тавре маълум гардид, имрӯз ҳам вобаста ба талаботҳои нави илми муосир ва дар асоси хулосаҳои навини археологӣ, этнографӣ, роҳу усулҳои нави таҳлили тавлиду инкишофи давлатдори  пайдо шудаанд. Барои ҳосил кардани маълумоти умумӣ роҷеъ ба масъалаи мазкур якчанд назарияҳои асосиро мавриди таҳлил қарор медиҳем. Муаллиф вобаста ба пайдоиши давлат, дар асоси таҳлил ва муқоисаи асарҳои илмӣ назарияҳои хосро пешниҳод кардааст [3].

Марҳилаҳои рушди ҷомеа ва давлатро ба инобат гирифта, дар замони ҳозира ё муосир мақоми идоракуниии сиёсати давлат, ҳамгироӣ ва ҷаҳонишавиро низ муҳақиқи тоҷик К. Н. Зокиров барои рушди ҷомеаҳо, минтақаҳо ва ҳатто давлат шарҳ дода онро ҳамчун равандҳои таъсиррасони сиёсӣ арзёбӣ кардааст.Номбурда аз ҷумла иброз доштааст, ки равандҳои ҷаҳонишавӣ ба рушду инкишофи давлатҳо низ бе таъсир намемонад. Яъне ба андешаи ин донишманди сиёсӣ ба инкишофи давлатҳо ва минтақаҳо раванди глобализатсияи сиёсат ва муносибатҳои сиёсии давлатҳо таъсири фаъол мерасонад [4].  Аз ин бар меояд, ки дар марҳилаи рушди ҷомеаҳо ва давлатҳ дар замони муосир ҷаҳонишавии равандҳои сиёсӣ, фарҳангӣ, иҷтимоию иқтисодӣ, техникию технологӣ ва дар маҷмуъ илмию амалӣ таъсири фаъол дорад.

Агар мувофиқи равандҳо ё консепсияҳои рушди ҷомеа назар намоем, албатта дар он субъекти маърифати иҷтимоӣ, яъне одамон иштирокчии раванди маърифат мебошанд, ки дар ҷараёни маърифати олам ба донишҳои иҷтимоӣ-гуманитарӣ мавқеи шахсии худро интиқолу ташаккул  медиҳад. Шахс дар ин раванд боргоҳи маданияти иҷтимоиро бо хусусиятҳои биниши шахсиаш пурра мегардонад ва дар ин самт донишҳои фардии худро афзун менамояд. Намояндаи ҳар кадом халқият, олим, мутафаккир, адиб, эҷодкор, ходими ҷамъиятӣ ва дигарон ба сифати субъекти маърифати иҷтимоӣ-гуманитарӣ шинохта шуданашон имкон дорад. Мувофиқи ин назария мебинем, ки барои инкишоф додани низоми ҷомеаи маданӣ боз ҳам нақши илму дониш ва маърифати фардию ҷамъиятӣ хело зарур мебошад.

Аз мушоҳидаҳои мунтазами ҳодисаҳо ва амалҳои инсонӣ субъекти маърифати иҷтимоӣ-гуманитарӣ кӯшиш мекунад, ки қонуниятро дарёбад. Самти инкишофи воқеияти иҷтимоиро маънидод намуда, дар бораи нодирии шароити таърихӣ муҳокима ронда, модели инкишофи иҷтимоиро метавонад пешниҳод созад. Азбаски субъекти маърифати иҷтимоӣ-гуманитарӣ ба олами зиндагӣ ворид аст, бинобар он, вай абстраксияи гносеологӣ набуда, балки мавҷудоти тому дар як вақт маърифаткунанда ва ботаасурот мебошад. Хусусияти фарқкунандаи субъекти донишҳои иҷтимоӣ-гуманитарӣ инчунин дар он мебошад, ки вай нисбат ба масъалаҳои ҳастии фардию умумиинсонӣ мулоҳизаи мукаммал дорад. Субъекти иҷтимоӣ-гуманитарӣ хусусияти истифода кардани қобилияти баланди шуур мантиқи мазмун ва далелноккунӣ ва инчунин нерӯҳои бешууронаю ҷаҳонфаҳмии фаросатиро дорад. Маҳз дар соҳаи дониши иҷтимоӣ гуногунии шаклҳои дониш зоҳир шуда, бо ҳам алоқаманд мебошанд [5].

Таълим ва тарбият аз давраи пайдоиши љомеа, аз замони олотсозии инсоният ба хотири њифзи насли инсонї ибтидо гирифта, то кунун ривољу равнаќ ёфта ва минбаъд њам зинањои баланди худро тай хоњад намуд. Тарбият ва таълим дар асоси маљмўи таљрибањои гирдомадаи инкишофи нерўњои истењсолї ва муносибатњои истењсолии љамъиятї бањри зарурияти зиндагї аз љониби ашхоси ихтисосманд ба насли наврас интиќол дода мешавад [6]. Раванди тарбия ва таълим ҳамчун омилҳои ташаккули инсонӣ дар марҳилаҳои гуногуни инкишофи ҷомеа ва давлат мавқеи намоён дошта, он аз ҷониби шахсони алоҳида ва мактабҳои аввалин ба шогирдон дода мешудааст. Аз ин лиҳоз, раванди педагогӣ дар таълифоти муаллифони зерин чунин шарҳ дода шудааст. Яъне раванди педагогї њамчун системаи нобаробар љараёнёбї дорад. Ба сифати љоришавии системаи раванди педагогї комилан системаи маориф, мактаб, синф, машѓулиятњои таълимї ва дигарњо дохил мешаванд. Њар кадом аз ин системањо дар шароити муайяни зоњирї амал мекунанд: љуѓрофияи табиї, љамъиятшиносї, истењсолкунї, маданї ва дигарњо. Барои њар кадом система шароити ба худ хос њам њаст [7].

Аввалин тафсири илмии маориф ҳамчун ниҳоди иҷтимоӣ ба муҳаққиқи фаронсавӣ Эмил Дюркгейм таалуқ дорад. Равиши сотсиологии ӯ ба омӯзиши маориф беназир аст. Ӯ такид мекунад, ки таҳсилот бо дигар институтҳо, арзишҳо ва эътиқодҳои дар ҷомеа мавҷудбуда алоқаманд аст, бар замми ин системаи маорифро аз ҷомеа ҷудо кардан ғайриимкон аст [8].

Дар масъалаи афзалияти илму маърифат дар пешрафти ҷомеаи инсонӣ, ба андешаи файласуфи бузург Арасту зинаҳои ташаккули дониш, яъне дарки эҳсос, таҷриба, санъат ва илм, ки зинаи сеюми ташаккули дониш мебошад, ба ҳисоб меравад. Дар воқеъ ин файласуф дар замони худ ташаккули маърифати инсониро ба зинаҳои муайян ҷудо карда, онро дар рафти омӯзиши пайвастаи донишҳо дар раванди ҷомеаи иҷтимою фарҳангӣ асоснок кардааст. Ҷойгоҳи илм дар ин тақсимбандӣ мақоми олиро ишғол карда, ба ақидаи донишманд шакли олии он фалсафа мебошад. Албатта айни замон низ донишҳои иҷтимоӣ-фалсафӣ барои ташаккули маърифати шахсӣ ва ҷамъиятӣ дорои аҳамитяи махсус буда, ташаккули ин низоми педагогӣ дар таҳрики маърифати ҷомеаи иҷтимоию фарҳангӣ дорои аҳамити махсуси худ мебошад.

Рушди ҷомеа ва давлат, беҳтар гардидани зиндагии мардум ва ҳамаҷониба инкишоф ёфтани давлат ба сатҳи рушди усувори соҳаи маориф вобастаги дорад. Дар ин радиф гузариши маориф ба муносибати босалоҳият дар таълим, дар замони тараққиёти илм омӯзгоронро водор месозад, ки бо истифода аз шаклу усулӣ замонавии таълим хонандагоро барои ҳалли ҳар гуна мушкилоти зиндагӣ омода намоянд, зеро ҷомеаи имрӯза аз мактабу маориф шогирдони дорои қобилияти ҳалли проблемаҳои мураккаби ҳаётиро тақозо мекунад [9].  Мактаб дар назди ҷомеа ва давлат, барои мавҷудияти сифати таълим ва мувофиқати он ба ақидаҳои муосири илмӣ масъул аст.

Имруз маориф ҳамчун як раванди бомароми таълиму тарбия ба манфиати шахс, ҷамъият ва давлат ҳисобида шуда, он ҳамчун раванди мақсадноки иҷтимоию ҷамъиятӣ, ки дорои низоми мушаххаси таълиму тарбия низ мебошад. Дар ин асно, агар ба андешаи педагоги рус С. Смирнов назар намоем мебинем, ки барои ташаккули тарбияи фардӣ дар низоми ҷомеаи мутамаддин принсипҳои анъанавии педагогиро ба инобат гирифта, иброз доштааст, ки агар то андозае ба ҳаёти маданӣ омода кардани шахс бо усули тарбияи педагогӣ бошад ва аз ҷониби дигар тарбяи инсонро вазифаи ҷамъяитӣ низ номида, дар ин радиф нақши ҷомеаро низ афзал донистааст. Вазифаҳои маорифро дар ҳар шакл ва дар ҳар низоми ҷомеа барои таълиму тарбяи фардӣ афзалият додааст [10].

Хулоса. Тавре аз омӯзиш ва таҳлили мавзӯъи мазкур бар меояд давлат ҳамчун як унсури муҳими системаи сиёсии ҷомеа ва ё худ субъекти асосии идоракунии ҷомеа буда, дорои таърихи хоси ташаккул мебошад. Дар ин замина гуфтан ба маврид аст, ки муҳимтарин унсури асосии рушду инкишофи ҷомеа ва давлат, яъне аз ҷониби дигар рушди ҷамъияти ҳар миллат ва давлат маҳз маориф мебошад.

Маориф бо равандҳои гуногуни худ, яъне низоми таълиму тарбия ва тавассути маънавиёт, илму дониш ба рушди ҷомеа ва давлат таъсири муфид мегузорад. Инсон ҳамчун унсури ҳастии ҷомеа ва давлат дар асоси равандҳои низоми маориф яъне илму дониш талаботҳои моддию маънавии худро қонеъ менамояд ва барои ҳар як фард дар расидани ӯ ба ҷаҳони беканори маънавиёту маърифат маориф роҳ мекушояд. Аз ин рӯ, омӯзиши ҳамаҷонибаи унсурҳои асосии маориф, яъне равандҳои наву таъсиррасони низоми педагогӣ дар ҷомеа ва амалӣ намудани он ҳамчун омилҳои рушди ҷомеаи муасир дар шароити муосир барои шаҳрвандон ва миллату давлат аҳамияти махсусан муҳим дорад.

 

Адабиёт:

1. А. В. Клименко, В.В. Румынина. Обществознание. М.: -2006. 638с.
2. Фалсафа қисми 2. Душанбе.,“Собириён”, 2011.-528с.
3. Сотиволдиев Р. Ш. Назарияи умумии ҳуқуқ ва давлат.Душанбе, 2003.-552с.
4. Зокиров К.Н. Сиёсатшиносӣ. Душанбе., “Матбуот”, 2003-253 с.
5. С. Лебедова. Философия науки.М.:Академический Проект.2005. 40-46с.
6. Рањимов Х. Мухторова Г. Муќаддимаи ихтисоси омўзгорї. Душанбе., “Ирфон”,-2007.-3с.
7. Рањимов Х., Нуров А., Педагогика. Душанбе., “Маориф ва фарҳанг”, 2007.-442с.
8. Паёми Донишгоҳи миллии Тоҷикистон. №2022. Маркази табъу нашр, баргардон ва тарҷума. Душанбе.-2022. 119-120с.
9. Паёми Академияи таҳсилоти Тоҷикистон. Бахшида ба 27-солагии Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон. №4(29) 2018.-79-80с.

• Смирнов С. Д. Педагогика и психология высшево образавание. Учебное пособие. М.: -12с.