Тибби рафторӣ як зерсоҳаи илми тиб мебошад, ки ба пешгирӣ ва табобати бемориҳо тавассути дахолати рафторӣ тамаркуз мекунад.

Ин як соҳаи нисбатан нав аст, аммо он аллакай дар фаҳмиш ва пешгириву табобати бемориҳои гуногун саҳми назаррас гузоштааст. Дар солҳои 1960-уми асри гузашта, як қатор тадқиқотчиён принсипҳои рафторро барои табобати дардҳои музмин ва дигар шароити тиббӣ татбиқ карданд. Ин ба рушди тибби рафторӣ ҳамчун як соҳаи омӯзиш оварда расонид.

Имрӯз, тибби рафторӣ як соҳаи рушдёбанда бо доираи васеъи барномаҳо мебошад. Тадбирҳои тибби рафторӣ дар муолиҷаи шароити гуногуни тиббӣ, аз ҷумла дардҳои музмин, зиёдвазнӣ, фарбеҳӣ, диабети қанд ва дигарон самаранок мебошанд. Инчунин, он барои беҳтар кардани саломатӣ ва пешгирии бемориҳо истифода бурда мешавад.

Кормандони тибби рафторӣ як қатор усулҳо ва мудохилаҳо, аз қабили терапияи маърифатӣ-рафторӣ, мусоҳибаи ҳавасмандкунӣ, усулҳои тағъир додани рафтор, омӯзиши истироҳат, идоракунии стресс ва стратегияҳои худидоракуниро истифода мебаранд, то ба одамон дар тағъир додани рафтори мусбӣ, беҳтар кардани саломатӣ ва некӯаҳволии онҳо кӯмак расонанд.

Бояд зикр кард, ки пандемияи коронавируси соли 2019 ба тамоми ҷаҳон таъсири амиқ расонид ва аҳамияти тибби рафториро дар пешгирии он исбот намуд.

Баъзе аз кишварҳое, ки тибби рафторӣ бештар фаъол аст, ИМА, Канада, Австралия, Британияи Кабир ва Олмон мебошанд. Дар ин кишварҳо як қатор донишгоҳҳо ва мактабхои тиббӣ, омӯзиши тибби рафториро пешниҳод мекунанд.

Мутобиқи маълумоти Созмони Умумиҷахонии Тандурустӣ, дар кишвари мо 62% фавти аҳолӣ бар асари бемориҳои ғайрисироятӣ рух медиҳанд. Инҳо бемориҳоe мебошанд, ки аз сироятҳо ё дигар бемориҳои сироятӣ ба вуҷуд намеоянд. Ба инҳо бемориҳои дилу рагҳо, инсулт, саратон, диабети қанд ва бемориҳои музмини роҳи нафас дохил мешаванд. Омилҳои ба вуҷудоваранда, инҳо пеш аз ҳама ба сохти ғизои носолим, парҳези нодурусти ғизоӣ, фишори баланди хун ва зиёд будани индекси вазни бадан марбутанд. Ин бемориҳо аксар вақт дар натиҷаи рафтори носолим, аз қабили истифодаи тамоку, ғизои нодуруст ва носолим ва камфаъолиятии ҷисмонӣ ба вуҷуд меоянд. 

Боиси ташвиш аст, ки тақрибан 40% аҳолии кишвари мо зиёдвазнӣ ва 9% фарбеҳӣ доранд. Тибби рафторӣ дар пешгирии бемориҳо дар Тоҷикистон, бахусус дар мавриди тарғиби урфу одатҳои солимии ғизо нақши муҳим дорад.

Урфу одатҳои ғизоӣ дар заминаи фарҳангӣ ва таърихии кишвар решаҳои амиқро доро мебошанд. Таъомҳои анъанавии тоҷикӣ бо маззаҳои болаззат ва компонентҳои серғизоӣ машҳуранд. Бояд дарк намуд, ки  ғизоҳои суннатии тоҷикон маъмулан дар таркиби худ аз чарбу, намак ва қанд зиёд ва аз антиоксидантҳои зарурӣ каманд. Ин метавонад боиси мушкилоти саломатӣ ба монанди зиёдвазнӣ, фарбеҳӣ, бемориҳои дил ва диабет гардад. Илова бар ин, омилҳои марбут ба гендерӣ ба сатҳи пасти фаъолияти ҷисмонии занон дар кишвар мусоидат мекунанд. Ин омезиши омилҳо зарурати фаврии мудохила ба тибби рафториро барои ҳалли масъалаҳои марбут ба саломатии вобаста ба тарзи ҳаёт дар кишвари мо таъкид мекунанд.

Тибби рафторӣ дар фаҳмиш ва муолиҷаи бемориҳои ғайрисироятӣ саҳми назаррас гузоштааст ва он барои пешгирӣ ва табобати бемориҳои ғайрисироятӣ бо як қатор роҳҳо истифода бурда мешавад. Масалан, тадбирҳои он барои кӯмак расонидан ба одамон дар тарки тамоку, коҳиш додани хатари бемории дилу рагҳо ва идоракунии диабети онҳо истифода мешавад.

Тадбирҳои тибби рафторӣ метавонанд ба одамон дар идора кардани нишонаҳои худ, кам кардани хатари мушкилот ва тағъирот дар рафтор кӯмак расонанд. Масалан мудохилаҳои тибби рафторӣ метавонанд ба одамон кӯмак расонанд, ки дардҳои музмини худро идора карда, хоби худро беҳтар кунанд ва сатҳи фишори худро коҳиш диҳанд.

Шумораи афзояндаи далелҳо вуҷуд доранд, ки мудохилаҳои тибби рафторӣ метавонанд дар пешгирӣ ва табобати бемориҳои ғайрисироятӣ самаранок бошанд. Масалан тадқиқоте, ки дар маҷаллаи JAMA Internal Medicine нашр шуд, муайян кардааст, ки мудохилаи тибби рафторӣ, ки машваратҳо ва гурӯҳҳои дастгириро дар бар мегирад, дар коҳиш додани хатари бемории дилу рагҳо дар одамони гирифтори фишори баланди хун самаранок мебошад.

Дар маҷмӯъ, далелҳо нишон медиҳанд, ки мудохилаҳои тибби рафторӣ метавонанд дар пешгирӣ ва табобати бемориҳои ғайрисироятӣ манфиатовар бошанд. Ин тадбирҳо метавонанд ба одамон тавассути коҳиш додани стресс, изтироб ва тағъир додани рафтори носолим, саломатии худро беҳтар созанд.

Тибби рафторӣ дар кишвари мо ҳануз аз замони Шӯравӣ он қадар рушд накардааст, ки дар кишварҳои дигар аст. Ин ба як қатор омилҳо, аз ҷумла набудани захираҳо, нарасидани мутахассисони ботаҷриба вобастагӣ дорад.

Дар кишвари мо як қатор роҳҳои амалисозӣ ва рушди тибби рафторӣ вуҷуд доранд. Яке аз роҳҳо омӯзиши мутахассисони соҳаи тандурустӣ дар тибби рафторӣ мебошад. Ин ба онҳо кӯмак мекунад, ки нақши рафторро дар саломатӣ эътироф карда, табобати муассир барои мушкилоти солимии рафторро таъмин кунанд. Роҳи дигари татбиқ ва рушди тибби рафторӣ, эҷоди барномаҳое мебошад, ки рафтори солимро ташвиқ мекунанд. Онҳо метавонанд ба беҳтар шудани саломатии аҳолӣ кӯмак расонида, хароҷоти тиббиро коҳиш диҳанд. Инчунин, баланд бардоштани сатҳи огоҳии тибби рафторӣ дар байни аҳолӣ муҳим мебошад. Инро тавассути чорабиниҳои маорифӣ, инъикоси воситаҳои ахбори омма ва дигар кӯшишҳо амалӣ кардан мумкин аст.

Умуман, тибби рафторӣ дар ҳалли омилҳои рафторӣ ва равонии марбут ба саломатӣ ва беморӣ нақши муҳим мебозад. Ҳадафи он беҳтар кардани саломатии инфиродӣ ва аҳолӣ тавассути таҳкими тағирёбии рафтори мусбӣ ва баланд бардоштани некӯаҳволии умумӣ мебошад.

Солҳои охир, ҳукумати кишвари мо аҳамияти тибби рафториро дарк карда, рушди ин соҳаро дар авлавият қарор додааст. Дар соли 2016, стратегияи миллии солимии равонӣ ба кор оғоз кардааст, ки тамаркуз ба тибби рафториро дар бар мегирад.

Ояндаи тибби рафторӣ дар Тоҷикистон умедбахш аст ва ин соҳа имкони саҳми арзанда дар саломатӣ ванекӯаҳволиро орад.                                                                                                              

                                                                  Манучеҳр Султонов

                                                     Коршиноси бахши тандурустӣ